تاکبندانی پژدر ءُُ بلوچی زند …..حبیب الرحمان ڈگری کالج نوشکی 

ژیمبیں گٹّ ءُُ گرانی تہا کشگ رندگ ءُُ ہڈءُُ پوستانی سرا نکش کشگ ءَ رند وھدیکہ چین ءَ کاغذ ءِ نوساچی بیت۔ گڈا جہان ءِ رنگ پَہک بدل بیت۔ 1440 ءَ پرنٹنگ پریس ءِ نوساچی ءِ سرا انگلستان ءِ گشاد پگریں فلاسفہ، فرانز زبکن تران انت کہ چھاپ ءُُ شنگ کاری تہ ہماسئے ایں چیزان یکے انت کہ گیدی ءِ ہمک شپے رنگ ءُُ دروشم ءَ بدل کرت ءُُ اشتے (۱) جوہانس گینبرگ ءِ پرنٹنگ پریس ءِ ایجاد ءَ پد تاککاری میز ان میزان ءَ یورپ ءُُ مدان مدان ءَ تیوگیں ءِ جہان ءَ وتی سرا زُوریت گڈا جہان ءِ ہمک کنڈ کشان پمفلیٹ، کلینڈر، تاکبند ءُُ کتاب آنی در کنگ ءِ یک ناتمامین سلسلہ بنا بیت۔
استیں معلومداری آنی ردا دنیا ءِ اولی تاکبند جرمنی ءِ 1663 ءِ جوہاں ریسٹ ءِ Erbuliche Unterredungen- Monaths(Edifying Monthly Dicessions انت ءُُ وھدیکہ دومی Periodical of Amusement ھم ہمے ہفتمی کرن انت کہ آ شہ فرانس ءَ چھاپ ءُُ شنگ کنگ بوتگ۔ ہژدہمی کرن ءِ یک نامے ءِ حاترا میگزین گالبند کارمرز کرتگ ات۔ ءُُ ھمے ”جینٹل مین میگزین“ یک دگہ پُر ارزشتیں خوبی ایش بی کہ دگنیاءِ راجدپتر ءِ تہا اولی وار ءَ ایشی ءِ تہا گوں سیاسی ءُُ چاگری جھیڑان ھوار ھوار لبزانکی سرحال ءُُ نکاں گندگ ءَ کائینت (2)
نوزدہمی کرن ءِ گُڈّ سر ءُُ بیستمی کرن ءِ بندات ءَ زند ءُُ مان ءِ دراہیں تک ءُُ پہنات آنی سرا نامی گرامی ایں تاکبند دیما کائینت ایشانی تہا نیشنل جیوگرافک میگزین The illustraded london News ءُُ Digest Reader سک نامدار ءَ بیئنت (3)
1876 ءَ وھدیکہ پرنگی مانیں گلزمین بلوچستان ءَ وتی ھونواریں پنجگانی چیرا کارنت گڈا ماں شالکوٹ ءَ یک میتگے ءِ کوئٹہ ءِ نام آباد کن انت ءُُ ہمے وڑا شالکوٹ ءِ نام بدل ءُُ تاں روزگارءِ مروچی کوئٹہ گشگ ءَ بیت۔ رند ءَ آھان ءَ وتی سرکاری گزر ءُُ لوٹ ءُُ گوں مہلوک ءَ ھمگرنچی ودی کنگ ءَ پہ (9)حالتاک ءُُ تاکبند بنگیج کن انت ایشانی تہا اولی ماہتاک The Monthly Advertizerاِنت کہ آ نومبر 1888 ءَ چھاپ ءُُ شنگ کنگ بوتگ گوں ہمیشی بنگیجی ءَ اودا بلوچستان احوالکاری پڑ ءِ اولی دور ءِ بنگیج بیت ءُُ اے دور تاں مزنیں زمین جمببزاں تاں 1935 ءَ برجان مانیت(4) خلیل الرحمان صدیقی اولی ھندی مردم بیت کہ آ وتی دست ءَ صحافت ءِ تہا مان آڑئینت۔ چد ءُُ ساری ءَ صحافت پرنگیانی باہوٹ بوتگ۔ گزٹ بارڈر ویکلی نیوز کوئٹہ 1889 ”قندیل خیال“ لورالائی 1908، بلوچستان ہر الڈ1918 کوئٹہ نیوز ءُُ نورالدین آسک ءِ البلوچ ھمے دور ءِ صحافی داد ءُُ بخشش انت۔ (5) ایڈورٹائز 1936 کوئٹہ ٹائمز 1938 خان آف کلات میر احمد یار خان ءِ بنگیج کرتگیں ہفتگی تاک ”کوہستان“ بلوچستان ءِ احوالکاری پڑ ءَ دومی دور ءِ زانگ بنت ءُُ اے دور چہ مزن زمین جمب ءَ بگرتاں پاکستان ءِ ودی بوھگ ءَ برجاہ مانیت۔(6)
وھدیکہ سیمی دور چہ پاکستان ءِ ودی بوھگ ءَ بگرتاں مروچاں جاری ءُُ ساری انت۔ ہمے دور ءِ بندات ءَ بزاں شہ پنجاہ ءِ دھک ءَ بلوچی الیکٹرانک ءُُ پرنٹ میڈیا ءِ بن ھشت ایر کنگ بیت۔ ہمیشانی برورد ءُ ُ برکت ءَ پہلوالیں کورتابیں بلوچی چہ سینگاں ءَ در کئیت ءُُ لبزانکی سیاھگ ءُُ ساچشتانی باہوٹ بیت ءُُ پروتہ نمیرانیں کردے ساٹ ءُُ سمئیت۔ ہمے رنگ کہنیں شاعری ءُُ لبزانکی یک نیمگا درچینگ ءُُ نزآرگ بنت۔ وھدیکہ دومی نیمگا آ وتی فکری ءُُ فنی رنگ ءُُ گوناپ نوک ءُُ تپاکیں باھند ءُُ پکراں مٹ ءُُ بدل کناں ءَ وتہ گوں ھم سر ءُُ دیما شُتگیں زبان آنی تاچ ءُُ ریس ءَ ہم سنگ کنگ ءِ جہد ءَ دزگلائشیں بیت۔ نوں بَلُک ءُُ پیشی، بُزک ءُُ زنگولک ءِ جاہ ءَ ماسٹر حسن ءِ ”بے وفا“ ُُ سید ءِ ”نازک“ اگرنت ءُُ ہمے ڈول ءَ گراناز ءِ لاگ ءُُ لپاشیں پیگور، مرید ءِ ہفتاد ءُُ ہفتیں بند ءُُ بوگ آنی داگ ءُُ حانی ءِ دلبرین زہیرانی جاہ ءَ گل خان نصیر ءِ دار ءِ سراحق گشگ ءُُ آزات آزاتیں ”پدریچ“ منیر ءُُ عطاءِ استمانی ءُُ جہانگیری داب ءُُ ہزم دیما کائینت ءُُ بلوچی زبان مہزران ءُُ شاداب بوھاں بیت۔
بلوچی زبان ءِ راجدپتر ا اولی تاکبند باقی درخانی ءِ ”معلم“ کوئٹہ انت کہ آئی تہا گوں پنچ ایں زبانی ھوری ءَ یک ونڈءِ بلوچی ءِ بوتگ(7)۔چدُ ساری ءَ مکتبہ درخانی ھم ھمے کہول ءِ بوتگ کہ آ پرنگی آنی بائیل ءُُ یوحنا ءِ بلوچی بدل ءِ ردعمل ءَ قران شریف 1906 ءُُ ایندگہ بازیں کتاب گوں مولوی حضور خش جتوئی ءِ مدت ءُُ کمک آبلوچی ءَ رنجینتگ چد ءُُ پیش بلوچی زبان ءِ یک کہن سیاھگ برٹش میوزم لائبریری ایر مارا گندگ کئیت کہ آئی را آکسفورڈ یونیورسٹی ءِ سنسکرت ءِ ماہر لنسیات ایچ ایچ اولسن ءِ جنوزام 1681 ءَ بے میوزیم ءَ بہا کرتگ ات (8)۔ مستشرقینانی 1840 دھک ءَ گوں رومن رسم الخط ءَ ھوار اُوتمان کلمتی کتاب 1763 ءُُ کمالان گچکی کتاب لفظ بلوچی 1885 مارا گندگ کائینت (9)۔دومی بلوچی ماہتاک مولوی خیر محمد ندوی ءِ ”اومان“ کراچی انت کہ آئی ءَ را سہے مزنیں شرف حاصل انت کہ آئی ءِ تہا بلوچی اولی آزمانک ماسٹر حسن ءِ ”بے وفا“ مئی 1951 ء ُ عبدالصمد امیری ءِ اولی بلوچی ءِ رجتگیں آزمانک ”پشومانیں جنین“ مارچ 1952 ءُُ عبدالخالق آفاقی ءِ ”حقیقت شاعری“ نام بلوچی زبان ءِ اولی شر گداری نبشتانک کہ ءَ اپریل 1951 ءَ چھاپ ءُُ شنگ بوتگ ات (10)
ایشانی ابید بنداتی دستونک ءُُ لچہ ھم ھمے ماہتاک ءِ گندگ ءَ کائینت ہمے وڑا باگیں بلوچستان ءِ شہر ءُُ حلق ءُُ میتگاں گوں ھوار ڈنی ملکان ہم حالتاک، ہفتگی تاک، بانزدہ روچی ماہی سے ماہی ءُُ سالی تاک ءُُ تاکبند بنگیج کنگ بنت ءُُ تاں ہنون ایشانی کساس کم ءُُ گیش تاں سد (100) ءَ رستگ۔ پہ درور لہتیں تاکبندانی نام گوں وتی بنگیجی وھد ءُُ پاس ءَ جہل ءَ نبشتگ انت چوش کہ ”معلم“ 1950، ”اومان“ 1951، ”نوائے وطن“، ”بلوچی“ 1956، ”بلوچی دنیا“ 1958،”اُلس“1961،”نوکیں دور“1962،”زمانہ“1969، ”بولان“1967،”بام“ 1974، ”لبزانک بلد“ 1976، ”منزل“ 1979، ”شبنگ“ 1980، ”برمش“ 1982، ”سنج“1985 ، ”برانز“ 1986، ”کاروان“ 1986، ”بامسار“ 1987، ”گوانگ“ 1987، ”سوب“1987،”سوغات“1987،”پتتان“ 1888، ”جالار“ 1989،”ھیار“1990، ”بہارگاہ“1991، ”باہوٹ“، 1992 ”مستاگ“ 1993،”شندان“1994۔ چاگرد، مئے کاروان، سنگار، سگار، آدینک، آساپ، شوھاز، مائیکان، رژن، یاگی، اولس اسلام آاد، ازم، بلیدہ، اوسپان، مستاگ، میری کیچ، باج، کُلکشتگ، بلد، ترانگاز، کوہ ڈگار، جُلگہ، پاھارءُُ وفا ءِ چراگ ھوار انت۔ ایشانی ابید بازیں وانگ جاہ آنی نیمگا چہ چھاپ ءُُ شنگ بوتگیں تاکبند انت کہ آ وانی تہا گوں ایندگہ زبان بلوچی ھم بہرے است انت چوش کہ ڈگری کالج نوشکی ”خیصار“ پنجگور ءِ رخشان، گوادر ءِ باتیل، بلیدہ ءُُ تمپ ءِ گشکور ءُُ نہنگ ءُُ بلوچستان یونیورسٹی ”ھنکین“ ایشانی تہا ھوار انت۔
بلے وھد ءِ ناروائی، سرکار ءِ نادلگوشی، سیاسی چست ءُُ ایر، مہتر ءُُ کواس آنی بے سیکی، مالی نگیگیں جاور، باسک ءُُ گل آنی وت مہ وتی آڑ ءُُ کڑ ءُُ پادچکی آنی سو ب ءَ درستیں تاک ءُُ ماہتاک جُہلیں زر ءِ گواچی بوت انت ءُُ شُت انت۔ ایشانی گیشتریں کچّ ءُُ کساس گوں وتی بنگیجی ءَ ھوار بُن گوچ بوت انت ءُُ زمانگ ءِ دنز ءُُ مجانی تہار گار ءُُ گمسار بوت انت ءُُ ریت انت ءُُ ہنوگیں لہتیں پیشکپتگیں ءُُ زندگ منتگیں تاکبندانی تہا یکے بلوچی زند انت کہ آ زندگ ءُُ سلامت انت ءُُ تہ درستاں مستریں ایشی زیبائی ءُُ خوبی ایش انت کہ آ وتی بنگیجی روجان بزان 1999 بگرتاں مرچی یکش ءُُ یکشلی ءَ دیما گام جنان ءُُ جنزان انت۔
راجمانی چیدگ، یاتگاریں کلات، دود ءُُ ربیدگی ساز ءُُ زیمل ءُُ بلوچی دوچ آں گوں ھوار راجی سروک، شاعر، لبزانکی کواّس ءُُ زانتکارانی زیبا ءُُ پر رنگیں عکس مدام بلوچی زند ءِ سرتاک ءِ زیب ءُُ براہ انت۔ وھدیکہ سرتاک ءِ پیشی ءُُ گڈی دیما نامی ایں شائرانی شعر ءُُ بند دائم سات ءُُ ساڑی انت ءُُ ہمے رنگ ءَ بلوچی زند چو لبزانکی ءِ دروشمءَ وتارا دوجاہاں بہر بانک کرتگ۔ چوش کہ اولی بہر ءِ تہا پر ارزشتیں نبشتانک، آزمانک، رجانک، کسہی ءُُ در کسہی ردانک ءُُ نوک ءُُ تپاکیں لبزانکی نوکاز مان انت۔ وھدیکہ دومی نیمگا نامداریں ءُُ نوک باہندیں شائرانی، دستونک، لچہّ، ہاٹیکو ءُُ سانیٹ گِندگ ءَ کائینت۔ اے درستانی ابید بلوچی زند پہ, PHD M.Phil ءُُ ایندگہ پولکاران پہ یک ادارگ ءُُ اکیڈیمی ءِ جہت ءَ داریت۔
بلوچی زند ءِ سرشونکار واجہ یار جان بادینی یک راج دوست ءُُ انسان دوستیں مردمے۔ اے گپ ءِ پدرائی آئیے نبشتگیں چہ شونگال آں بیت۔ چوش کہ آ بے دروریں سن گپ ءُُ سرحالانی وتی نگد چست کنت۔ چے جاہے کہ آ سیاسی، راجی، چاگردی، ڈک ءُُ ویل ءُُ دلپدردی بہ بنت کہ ءَ آرو ہیروپ زمین چنڈ، کشت ءُُ کشار، جان سلامتی ءُُ وانگ ءُُ زانگ ءِ جیڑہ بہ بنت۔ آ گوں تمردی ءُُ دلیری ءَ تچک ءُُ راستان گوش آں وتی گٹ ءَ ھلاس ءَ کنت ءُُ وترا ہچ وڑا راج ءِ دیما میاری نہ کنت۔
نمیرانیں کرد ءِ واھند واجہ یار جان بادینی ءِ یک دگہ خوبی ءُُ جوانی ایش انت کہ آ بلوچ ءِ دور ت ءُُ سلام آں دنیا ءِ کُنڈ کُنڈاں رسینگ ءَ ھوار واتری ءَ یک راجی ایں ٹیکی ءُُ حالے سفر نامگ ءِ دروشم ءَ کاریت ءُُ سر کنت ءُُ زند ءِ تہا چھاپ ءُُ شنگ کنتے۔ آ نہ ایوکا دیمروئی کرتگیں ایندگہ راجانی حال ءَ رسینت بلکن دراں ڈیہہ ءَ نشتگیں بلوچاں ءَ گوں ماتیں سرزمین بلوچان درستی ءُُ راستی کنگ ءَ ھوار ھوار آھانی زند ءُُ ماں ءِ سرا بلوچی زند ءِ حاصیں تاک کشیت ءُُ پدا ہمے تاک آں کتابی دروشم دئیگ دز گلاہش بیت پہ درور ایشانی تہا ترکمانستان، افریقہ، قطر، بحرین، عمان، ھوار انت ء ُہمے رنگ ءَ راجی سروک ءُُ کواس ءُُ زانتکارانی خاصیں ماہتاکی لڑ چوش عبدالواحد آزات جمالدینی، ستمبر 2000، بابو عبدالکریم شورش دسمبر 2000، بانک گوہر ملک فروری 2001، یوسف عزیز مگسی، مئی 2001 ، لالا غلام محمد شاہوانی ستمبر 2001، سید ظہور شاہ ہاشمی مارچ 2002 محمد حسین عنقا اکتوبر 2002، عطاء شاد فروری 2003، گل خان نصیر دسمبر 2002 ءُُ دسمبر 2014 ، غفار ندیم جون 2005، مولا بخش دشتی جون 2010، واجہ عنایت اللہ قومی نومبر 2009، صباء دشتیاری جون 2011،میر غوث بخش بزنجوفروری 2015 ، عبدالصمد امیری مارچ 2015، سلطان نعیم قیصرانی اپریل 2015، میر غو ث بخش بزنجو 2015 ءُُ اگست 2017 ، وکیلانی وت کُشیں بمب تراک اگست 2016 ، عبداللہ جان جمالدینی اکتوبر 2016، محمد بیگ بیگل مئی 2017 ءُُ اپریل 2018، عبدالمجید گوادری مارچ 2018، پروفیسر عزیز بگٹی ءُُ پروفیسر واحد بزدار مئی 2018 ءُُ دگہ سدانی حساب ءَ پُر ارزشتیں نبشتانکاں بلوچی ءِ تہار جینتگ کہ آ بلوچی زبان ءِ دیمرئی ءَ مزنیں بستارے دارانت۔
مئے دعا انت کہ ھدا وند واجہ یارجان ءِ گیگسری ئیں سراسلامت بکنت ءُُ آراج ءِ بیرک ءَ گوں مزاری پنجگاں مہر ءُُ محکم بداریت ءُُ بلوچ بلوچی ءُُ بلوچستان دائم زندگ ببات۔
سرشون:
1۔ Francis Bolan and Based montaque the workes of Francis Bacon cord chancllor and england1852, 11(2) Childerens Diana
2) دشتی عبداللہ بلوچی زند تاکبند ستمبر 2019 نوشکے تاکدیم 60
3) ایضاً
4) بنگلزئی، عبدالطیف، حاجی، ایم فل مقالہ، علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی اسلام آباد تاکدیم 13
5) ایضاً 14
6)ایضاً 16
7) دشتیاری، صباء بلوچی زبان ءُُ لبزانک، اولی نبشتہ، سید ہاشمی ریفرنس کتاب جاہ ملیر کراچی تاکدیم 22
8) محمد خان، طاہر، بلوچی زبان و ادب، قلات پبلیشر کوئٹہ تاکدیم 47
9) عزیز اللہ، سید، آساپ، سید ہاشمی ریفرنس کتابجاہ ملیر کراچی تاکدیم 109
10) حکیم، طاہر، بلوچی ردانک ءِ نوکیں سفر بلوچستان اکیڈیمی تربت تاکدیم 151